Doğu’ya Seyahatin Yükselişi
Gürcan Banger
Gezi edebiyatı, sadece seyahatnamelerden oluşmuyor. Geçmişte yapılan gezilere ilişkin anıları inceleyen kitapların sayısı da hiç az değil. Bu yazıda Gerald MacLean’in Batılıların Orient olarak isimlendirdikleri Doğuya yapılan 4 seyahatten söz eden bir kitabını ele alacağım.
Elimdeki kitap, Yapı Kredi Yayınları (YKY) tarafından 2005 yılında yayınlanmış. “Doğu’ya Yolculuğun Yükselişi – Osmanlı İmparatorluğu’nun İngiliz Konukları (1580 - 1720)” taşıyan eser, Dilek Şendil tarafından Türkçe’ye çevrilmiş. Gerald MacLean’in 2004’te Palgrave – Macmillan Yayınevi basılan kitabının orijinali, “The Rise of Oriental Travel – English Visitors to the Otoman Empire, 1580 – 1720)” adını taşıyor. Çevirinin basımındaki kalite, ülkemizde basılan kitaplara oranla yüksek olmasına rağmen orijinaldeki resimlerin bazılarını çeviride göremedim. Ayrıca çeviriye alınan resimlerin basımı da orijinale oranla daha düşük nitelikli.
Kitap, esas olarak 16’ncı ve 17’nci yüzyıllarda Osmanlı topraklarını değişik nedenlerle ziyaret eden Thomas Dallam, William Biddulph, Henry Blount ve T.S. isimli dört İngiliz seyyahın anılarını ele alıyor. Seyyahların yaptıkları gezilerin denk düştüğü tarihler, birkaç açıdan önemlidir. Birincisi; Osmanlı İmparatorluğu, bu dönemde genişlemesini sürdürmektedir. Bu nedenle Avrupa açısından yakıcı önemdedir. İkincisi; bu dönem, Akdeniz’in İngilizler için önemli olmaya başladığı bir zaman dilimidir.
Osmanlı’nın kuruluşunun ardından Avrupa’ya ilk kez çıkışı ile birlikte Müslümanlığa karşı düzenlenen Haçlı Seferleri’ndeki düşmanca ruh, Osmanlı’ya yönelmiştir. Bir anlamda Osmanlı, (bugün de hâlâ sürdürülen) Hıristiyanların karşı propagandalarının ve karalamalarının hedefi haline gelmiştir. Bu kitapta sözü edilen dört seyyahın anıları, söz konusu dönemde Osmanlı topraklarındaki durumun, Avrupa’da propaganda edilenden oldukça farklı olduğunu işaret etmektedir. İstanbul, Filistin, Mısır, Kuzey Afrika ve Cezayir’i gezen dört seyyah, buralardaki yaşamı ve çok kültürlü sosyal iklimi (en önemlisi, önyargıları ile gerçeklerin karşılaştırmalarını) anılarında aktarmışlardır.
Dört seyyahın anılarına yer veren kitabın yazarı Gerald MacLean, 1952’de Kanada’nın Ontario şehrinde doğmuş. Cambridge Jesus College’de okuduktan sonra Waterloo Üniversitesi’nde yüksek lisans ve Virginia Üniversitesi’nde doktora yapmış. Aralarında Boğaziçi Üniversitesi’nin de bulunduğu bazı kurumlarda konuk öğretim üyeliği ve araştırmacılık yapmış. Doğu (Orient) çalışmaları konusunda bir uzman olduğu anlaşılıyor. İngiliz-Osmanlı ilişkileri konusuna özel önem vermiş ve bu alanda çalışmalar yapmış. Türkiye’yi de içine alan çok sayıda basılmış eseri var.
Yazarın ‘Tartışma (The Argument)’ adını verdiği bölümden bazı alıntılar yapmak istiyorum: “Doğu’ya Yolculuğun Yükselişi İngiliz İmparatorluğu’nun doğuşundan yüzyıl önce İngilizlerin Osmanlı Akdeniz’ine yaptığı dört yolculuğun öyküsünü anlatmaktadır. İslam kültürüyle tanışan İngilizlerin çalışması olduğu için, İngiliz olmanın anlamının dünya çapındaki oluşumunu sorgulaması bakımından da gerekli bir araştırmadır. Bu kişiler İngiltere’de doğup büyümüş olsalar da pek çok yönden farklılaşmışlardır, ancak her biri özünde İngilizleri temsil etmektedir.”
Yazar, kitapta yer alan seyyahları ise bu bölümde şöyle takdim ediyor: “Lancashire’lı usta bir zanaatkâr olan Thomas Dallam 1599’da İstanbul’u ziyaret etmişti. Önyargılardan uzak olan Dallam gördükleri karşısında hayretler içinde kaldı. Bu yönüyle, önyargıları saymakla bitmeyen din adamı William Biddulph’tan ayrılıyordu. … Henry Blount Doğu’ya bakış açısında önyargılı davranıldığını sergilemek ve her şeyi kendi gözleriyle görüp kanıksamış görüşleri kendi gözlemleriyle karşılaştırmak amacıyla 1634’te Doğu Akdeniz’e doğru yola çıktı. Burada anlatılan dördüncü hikâyeyse, Osmanlı’nın Cezayir topraklarında geçirdiği tutsaklık yıllarını 1670’te basılan bir kitapta dile getiren T.S.’in yolculuğudur.”
Kitabı, Avrupa (özellikle İngilizler) ile olan ilişkilerimiz açısından dünü ve bugünü karşılaştırmak isteyen anı ve tarih meraklılarına öneririm.
